پیوند شهرستان جوین (خراسان رضوی) با اساطیر ایران
محورهای اصلی پژوهش:
* ریشهشناسی نام جوین و پیوند آن با مفاهیم شاهی
* ارتباط اسطورهای جغرافیا (کوهستانها و دشتها)
* بازتاب در متون کلاسیک (اوستا، متون پهلوی، شاهنامه)
* باورهای بومی اساطیری و شواهد مردمشناسی
* روایتهای تاریخی و اسطورهسازی محلی
دامنه منابع:
* متون کلاسیک: اوستا، شاهنامه فردوسی، متون پهلوی
* متون تاریخی: تاریخ بیهقی، نزهة القلوب، معجم البلدان
* منابع معاصر: پژوهشهای باستانشناسی، مردمشناسی و ریشهشناسی
* روایتهای محلی و شفاهی
۱. ریشهشناسی نام جوین: کلید ورود به دنیای اساطیر
ریشه نام یک منطقه، غالباً اولین پل ارتباطی آن با پیشینه تاریخی و اسطورهای است. در مورد جوین، شواهد زبانی و تاریخی، ارتباطی عمیق با مفاهیم سلطنت و عظمت در ایران باستان را آشکار میسازد.
۱.۱. ریشه لغوی و نامهای کهن
تحقیقات ریشهشناسی نشان میدهد که نام «جوین» به احتمال زیاد، شکل تحولیافتهای از نامهای کهنتری چون «کویان» یا «گویان» است. این تحولات آوایی در زبانهای ایرانی رایج بوده است.
واژه پهلوی «کوی» ($Kūy$):این ریشه، مهمترین نشانه ارتباط اساطیری است. واژه پهلوی «کوی» به معنای «شاه»، «شاهزاده»، «فرمانروا» یا «سرور» به کار میرفته است. این معنا با جایگاه ویژه سلسله شاهان اساطیری ایران، کیانیان (که به «کِییان» نیز معروف بودند)، همخوانی کامل دارد و از نظر ریشهشناسی، بر بزرگی و اهمیت حکومتی دلالت میکند.
ارتباط با گودرز کیانی:
برخی پژوهشگران، از جمله اعتمادالسلطنه، معتقدند که نام کهن «گویان» یا «کویان» ممکن است اشارهای مستقیم به «گودرز» ($Gudarz$)، یکی از پهلوانان بزرگ و وزرای شاهی در سلسله کیانیان (مذکور در شاهنامه)، داشته باشد. این ارتباط، هرچند مبتنی بر گمانهزنی لغوی است، اما زمینه اسطورهای منطقه را تقویت میکند.
۱.۲. تحول واژه و بنیانگذار افسانهای
مسیر تحول نام از ریشههای اوستایی/پهلوی به شکل کنونی آن، به صورت زیر قابل ردیابی است:
کویان/گویان (دوره اساطیری) ← گوین/جوین (دوره ساسانی/اوایل اسلام) ← جوین (دوره معاصر)
این تحول واجی احتمالاً تحت تأثیر تغییرات آوایی تاریخی و ورود اعراب و دگرگونی تلفظ (تبدیل «گ» به «ج») رخ داده است.
روایت بنیانگذاری افسانهای: متون تاریخی فارسی، بهویژه تاریخ بیهقی، به بنیانگذاری این شهر اشاره میکنند که خود دارای جنبهای از اسطورهسازی محلی است: «جوین را یزدخسرو پسر ساسویه بنا کرد.» نسبت دادن تأسیس یک شهر به شخصیتی از سلسله ساسانی (حتی اگر تاریخی نباشد)، نشاندهنده تلاش برای ادغام هویت شهر در تاریخ اسطورهای و سلطنتی ایران پیش از اسلام است.
۲. بازتاب جغرافیای جوین در منابع اساطیری
بررسی متون کهن نشان میدهد که آیا منطقه جغرافیایی امروزی جوین به طور مستقیم در اساطیر جایگاهی داشته است یا خیر.
۲.۱. اوستا و متون پهلوی
نام صریح «جوین» در اوستا ذکر نشده است، اما تطبیقهای جغرافیایی-اقلیمی میتوانند پیوندهای کهنی را آشکار سازند.
تطبیق کوههای جوین/جغتای:
برخی پژوهشگران در زمینه جغرافیا و اساطیر ایرانی، کوهستانهای اطراف جوین و جغتای را با مناطقی مطابقت دادهاند که در اوستا به عنوان مکانهایی با اهمیت ایزدی یا جغرافیایی خاص ذکر شدهاند. یکی از این تطبیقهای حدسی، ارتباط با **«یهیمیه جَتَر» ($Yahimieh Jatar$)** است که منطقهای کوهستانی توصیف شده است. این تطبیقها اغلب مشروط و نیازمند بررسی بیشتر هستند.
معنای «جوین» در متون پهلوی:
در زبان پهلوی، واژه «جوین» ($jawin$) یا مشتقات آن، به طور مشخص به محصول کشاورزی یعنی «جو»یا هر چیزی که از جو ساخته شده (مانند نان جو یا نوشیدنی جوین) اشاره دارد. این معنای کشاورزی، جوین را در دایره اساطیر مربوط به برکت و فراوانی قرار میدهد که با عصر طلایی جمشید همراستاست. در متون پهلوی به مواردی مانند «کامه جوین» (خوراک جوین) یا توصیف «نوشیدنی جوین» اشاره شده که نشان از اهمیت اقتصادی و مصرفی این محصول در آن دوران دارد.
۲.۲. گیاهان مقدس و باورهای بومی: هوم و مردمشناسی
یکی از برجستهترین نقاط پیوند اساطیری، ارتباط گیاهان مقدس اوستایی با باورهای محلی است.
گیاه هوم ($Haoma$) و نام محلی «کَشْک»: در اساطیر زرتشتی، هوم محور اصلی یشتها و مناسک دینی و نماد برکت، سلامتی و نیروی کیهانی است. گزارشهای مردمشناسی حاکی از آن است که گیاهی بومی در منطقه جوین که از نظر ظاهری شباهتهایی با شرح هوم دارد، در برخی منابع محلی یا قدیمیتر با نام «کَشْک»شناخته میشود. این تداوم نامگذاری یا استفاده از گیاهان آیینی، نشاندهنده بقای فرهنگ اوستایی در ناخودآگاه جمعی منطقه است.
۲.۳. شواهد باستانشناسی و مضامین اسطورهای
اگرچه شواهد باستانشناختی مستقیمی از یک تمدن اسطورهای عظیم در خود جوین کشف نشده، اما موقعیت آن در مسیر جاده ابریشم و اهمیت تاریخی کشاورزی، به طور غیرمستقیم با اساطیر مرتبط است.
مضامین کشاورزی و عصر طلایی:
اساطیر ایرانی، بهویژه داستان جمشید، با مفهوم فراوانی، کشاورزی و «عصر طلایی» گره خورده است. حاصلخیزی تاریخی جوین و اهمیت کشت جو در این منطقه، آن را در دایره جغرافیای «برکت» اساطیری قرار میدهد، حتی اگر شخصیتهای اسطورهای مستقیماً در آن ساکن نبوده باشند.
۳. جایگاه جوین در متون تاریخی فارسی
متون تاریخی دوره اسلامی، به توصیف موقعیت و اهمیت این منطقه پرداختهاند که در برخی موارد به ریشههای اسطورهای آن اشاره دارند.
تاریخ بیهقی (قرن ۵ هجری):
همانطور که پیشتر ذکر شد، بیهقی بنیان شهر را به «یزدخسرو پسر ساسویه» نسبت میدهد. اهمیت این روایت در تلاش برای اتصال هویت شهر به میراث سلطنتی ایران باستان (ساسانیان) است؛ الگویی رایج در تاریخنگاری آن دوره برای اعتباربخشی به شهرها.
نزهة القلوب (حمدالله مستوفی، قرن ۸ هجری):
این اثر جوین را به عنوان یکی از بخشهای آباد و مهم خراسان توصیف کرده و بر حاصلخیزی و کشاورزی آن تأکید میکند.
معجم البلدان (یاقوت حموی، قرن ۷ هجری):
یاقوت حموی نیز جوین را منطقهای مهم و آباد ذکر کرده است.
در این دو مرجع جغرافیایی مهم، تمرکز بر جنبههای مادی، کشاورزی و سیاسی بوده و اشاره مستقیمی به اسطورهها یا داستانهای شاهنامه در ارتباط با این شهر نشده است. این امر نشان میدهد که در قرون میانه، جوین فاقد یک «افسانه بنیانگذار» مشهور در سطح ملی بوده است.
۴. جوین و داستانهای شاهنامه فردوسی
شاهنامه به عنوان منبع اصلی اساطیر ملی ایران، نقشی کلیدی در این پژوهش دارد. بررسی دقیق متن آن، یک تمایز جغرافیایی مهم را آشکار میسازد.
۴.۱. تمایز جوین خراسان با «اَلش و جوین» افغانستان
یک خطای رایج در مطالعات منطقهای، خلط جوین خراسان رضوی با منطقه «اَلش و جوین»در ولایت فراه افغانستان است.
جوینِ شاهنامه:
در شاهنامه، داستانهایی از نبردهای دوران کیانی و ساسانی (مانند نبرد رستم با دیو سپید یا نبرد سهراب و گردآفرید) در منطقهای به نام «جوین» یا «الش و جوین» رخ داده است. طبق متون تاریخی و جغرافیایی، این منطقه به طور قطع در افغانستان امروزی قرار دارد.
نتیجهگیری:
بنابراین، هیچ یک از نبردهای اساطیری برجسته شاهنامه که نام «جوین» در آنها ذکر شده، مستقیماً مربوط به شهرستان جوین (خراسان رضوی) نیست.
۴.۲. جایگاه جوین خراسان در جغرافیای کلی اسطورهها
شهرستان جوین به عنوان بخشی از خراسان بزرگ، در جغرافیای کلی اسطورهای قرار میگیرد؛ زیرا خراسان مرکز حکومت کیانیان و زادگاه یا محل حکمرانی برخی شخصیتها (مانند گودرز و گیو) بوده است. با این حال، هیچ روایت مشخصی در شاهنامه، فردوسی را وادار نکرده که داستانی را با محوریت جغرافیایی جوینِ خراسان رضوی بیافریند.
۵. نمادگرایی، اساطیر آبی و باورهای بومی
پیوند اساطیری جوین بیشتر از طریق نمادها و باورهای فرهنگی قابل درک است تا وقایع تاریخی-اسطورهای ثبتشده.
اهمیت نمادین «جو»: نماد «جو» در فرهنگ ایرانی، نماد زندگی، قوت، برکت و فراوانی است. در اساطیر، این مفاهیم با دوره پادشاهی فریدون و بهویژه جمشید (که کشاورزی را رونق بخشید) ارتباط مستقیم دارد. نام منطقه (جوین) آن را به طور نمادین با این مضامین پیوند میدهد.
اساطیر آبی (تأثیر غیرمستقیم): در حالی که هیچ متن اساطیری، داستانهای مرتبط با آب (مانند سرنوشت آرش کمانگیر یا ایزدبانوی آبها آناهیتا) را به طور خاص در جوین مکانیابی نکرده، اهمیت حیاتی آب برای کشاورزی منطقه (قناتها و رودخانهها) به طور ناخودآگاه، مفاهیم برکت و تقدس آب را در فرهنگ بومی آن حفظ کرده است.
۶. روایتها و باورهای مردمشناسی
بررسی منابع مردمشناسی و روایتهای شفاهی برای یافتن پیوندهای اسطورهای ثبتنشده ضروری است.
تداوم باورهای باستانی:اصطلاحات محلی (مانند نام «کَشْک» برای گیاهی شبیه هوم) نشاندهنده این است که برخی از عناصر فرهنگی کهن زرتشتی و ایرانی، به شکل لایهلایه در فرهنگ بومی باقی ماندهاند. این لایهها نشان میدهند که جوین یک منطقه مرزی فرهنگی نبوده، بلکه بخشی از هسته فرهنگی ایران باستان بوده است.
کاوشهای محلی:
بر اساس تحلیلهای انجام شده تا آبان ۱۴۰۴، هیچ روایت محلی فراگیری وجود ندارد که مستقیماً ادعا کند جوین محل اقامت یا نبرد شخصیتهای اسطورهای طراز اول مانند فریدون، کیخسرو یا جمشید بوده است. روایتهای محلی بیشتر حول محور شخصیتهای تاریخی، حکایات دینی و پدیدههای طبیعی شکل گرفتهاند.
نتیجهگیری نهایی:
شهرستان جوین (خراسان رضوی) دارای پیوندهای اساطیری نمادین، ریشهشناسانه و فرهنگی با اساطیر ایران باستان است. محوریت این پیوندها در ریشه شاهانه نام آن (کوی) و سنتهای غنی کشاورزی یافت میشود. اگرچه تا تاریخ این پژوهش (آبان ۱۴۰۴) هیچ روایت اسطورهای مستقیمی از اوستا یا شاهنامه درباره این منطقه شناسایی نشده است، اما ارزش نمادین آن در حافظه اسطورهای و تاریخی ایران همچنان برجاست و آن را به بخشی جداییناپذیر از میراث فرهنگی خراسان بزرگ تبدیل کرده است.
منابع و ارجاعات
1. خبرگزاری مهر. (۲۲ مارس ۲۰۱۶). «جوین، جاده ابریشم دیروز مسیر گردشگری امروز». بازیابی شده از: `mehrnews.com/news/3586534`
2. ویکیپدیا، دانشنامه آزاد. «جوین (ولایت)». بازیابی شده از: `fa.wikipedia.org/wiki/جوین_(ولایت)`
3. دیکشنری آبادیس. «جوین». بازیابی شده از: `abadis.ir/fatofa/جوین`
4. وبلاگ تخصصی تاچَر. (۵ نوامبر ۲۰۰۹). «کوههای اوستا». بازیابی شده از: `tachargroup.blogspot.com/2009/11/blog-post_05.html`
5. وبلاگ فرهنگی اُر. (۳ اسفند ۱۳۹۱). «فرهنگ واژههای پهلوی». بازیابی شده از: `2or.blogsky.com/1391/12/03/post-1460`
6. آرشیو اینترنت. «ترجمه متون پهلوی». بازیابی شده از: `archive.org/stream/tarjome-motoone-pahlavi`
7. وبسایت پژوهشی رضا مرادی غیاثآبادی. برچسب «اوستا». بازیابی شده از: `ghiasabadi.com/tag/avesta`
8. ویکیپدیا، دانشنامه آزاد. «ولسوالی اَلش و جوین». بازیابی شده از: `fa.wikipedia.org/wiki/ولسوالی_الش_و_جوین`
9. ویکینور. «معجم البلدان». بازیابی شده از: `fa.wikinoor.ir/wiki/معجم_البلدان`
10. ویکیپدیا، دانشنامه آزاد. «نزهةالقلوب». بازیابی شده از: `fa.wikipedia.org/wiki/نزهةالقلوب`
11. وبلاگ نام یاد. «نقل قولهای تاریخی». بازیابی شده از: `nameyadab.blogfa.com/post/65`
نگارش : هادی آریانا
خبر ی دیگر
